भासकृत चारुदत्त

 "भासकृत चारुदत्त" नाट्यकृतीतील समाज हा संपन्न होता, त्यात व्यापाऱ्यांचा वर्ग मोठा होता, व्यापारी लोक जलमार्गाने गावोगावी फिरत, अशा व्यापाऱ्यांना "सार्थवाह" म्हणत असत. आणि प्रस्तुत नाट्यकृतीचा नायक "चारुदत्त" हा "सार्थवाहपुत्र" होता. 

       'चारुदत्त' एक अभिजात रसिक, कलेचा पुरस्कर्ता, संगीताचा जाणकार असलेला, उज्जैयिनीतील एक श्रेष्ठी जो त्याच्या स्वभावामुळे ,औदार्यामुळे संपत्ती ऐश्वर्या पासून दुरावला आणि दारिद्र्यात जीवन कंठू लागला, अशा ग्रीष्मासम आयुष्यात वसंत फुलवला तो 'वसंतसेनेने'.....

            'वसंतसेना' उज्जैयिनीतील प्रसिद्ध नामांकित गणिका. चित्रकला, नृत्य - संगीतामध्ये निपुण, संपत्ती वैभवात अखंड वावरणारी वारांगना, जेव्हा संपत्ती सोडून कलेकडे केवळ एका रसिक माणसाकडे ,त्याच्या गुणसंपत्तीकडे आकर्षित होते त्या नात्याला प्रेमाची पालवी फुटते आणि हळूहळू ते बहरू लागते मात्र ते बहरत असताना कित्येक अडचणींना सामोरे जावे लागते अर्थातच प्रवाहाच्या विरोधात वाहण कठीण असतं त्याच समर्पक वर्णन भासाने त्याच्या चारुदत्त या चार अंकी नाट्यकृतीमध्ये केले आहे. 

भासाने केवळ प्रेम कथा, शृंगार यांचे दर्शन न घडवता, तत्कालीन सामाजिक स्थिती चेही अचूक दर्शन घडविले आहे. वाचताना प्रेमकथेचे रहस्यकथेमध्ये कसे रूपांतर होते हे भासाच्या नाटकाचे एक वैशिष्ट्य वाचकाला हळूहळू उलगडत जाते. चारुदत्त-वसंतसेना यांच्या नात्याची वीण, बहरणारे प्रेम, मिलन , मनोवस्था या प्रेमसंबंधातील प्रकट शृंगारापेक्षा प्रेम भावना मुग्ध ठेवण्यातच अधिक सौंदर्य आहे, या सौंदर्याबाबत रसिक मनात काहीशी अस्वस्थता, जिज्ञासा व कुतूहल यांचा मिलाफ राखून ठेवण्यातच कदाचित भासाने आपल्या नाट्यकृतीचे साफल्य मानले असावे. 

तत्कालीन समाज संपन्न होता. व्यापारी वर्ग समृद्ध होता. अर्थातच जेव्हा आर्थिक परिस्थिती अगदी सुस्थितीत सुरळीत असते तेव्हा आपोआप मनुष्य प्रवृत्ती विलास प्रिय बनते, विलासाकडे वळते. आणि त्यातूनच गणिकांचा व्यवसाय भरभराटीस आला. समाज मान्य झाला. 

समाजात स्वैराचाराची स्वतंत्र मुभा तर होतीच शिवाय शास्त्र-वेद पठणालाही अतिशय महत्त्व होते. 'गणिका या रस्त्याच्या बाजूला बहरलेल्या वेलीसारख्या असतात, त्यांना कोणीही येऊन खुडावे असं त्यांचं जीवन असत'. मात्र तरीही गणिकेच्या वाड्यात नित्यनेमाने दररोज शास्त्र चर्चा, वेद-पठण, पूजापाठ, दानधर्म पाकसिद्धी, गायन वादन चालत असे. व्यवसाय देहविक्रीचा असला तरी शिलाने त्या कायम श्रेष्ठ राहत. अश्या सुसंस्कृत आणि अभिरुची संपन्न असणाऱ्या गणिकांचे भाव विभोर चित्रण भासाने प्रस्तुत नाट्यकृतीत केले आहे. 

चारुदत्ताच्या पत्नी व मुलांसमवेत असलेले वसंतसेनेचे सौख्याचे नाते ,यावरून त्या काळात प्रेम आणि शृंगारस कुठल्याच बंधनात बांधलेले नव्हते हे लक्षात येते. शिवाय त्याकाळी बौद्ध धर्माचा ही प्रसार होत असल्याचे भासाने दिलेल्या बौद्ध भिक्खूंच्या दाखल्यावरून लक्षात येते. 

भासाने मनोदशा ,प्रेम भावना ,शृंगार, प्रेम रस यांपेक्षा घटनांना अधिक प्राधान्य दिलेले आहे. अर्थातच शृंगार प्रेमभावना यांमुळे प्रेमाची रूप, त्याची नानाविध रंग, छटा प्रकट होतील मात्र घटनांच्या मालिकेने समस्त सामाजिक प्रवृत्ती प्रकट होते. मनुष्य प्रवृत्ती ,वर्णव्यवस्था, धार्मिक,सामाजिक मूल्ये, इत्यादी बाबींचे दर्शन घडते.

* 'प्रत्येक प्रेमकथा जशी दोन मनांशी जोडलेली असते त्याप्रमाणे ती समाजाशी सुद्धा संलग्न असते', अश्या भासाच्या नाट्य विश्वात प्रत्येक रसिक मनाने फेरफटका मारायला च हवा, भासकृत चारुदत्त नाट्यकृती वाचायला हवी.. 

Shrimala K. G.