धनुष्यबाण..

"धनुष्यबाण" हे एक महत्त्वपूर्ण आयुध आहे ,जे पुर्वी शिकारीसाठी तसेच युद्धात किंवा स्पर्धेत संधान साधावयास वापरले जायचे.   धनुष्य हे वेदकालीन आर्यांचे मुख्य शस्त्र होते.पित्याचे धनुष्यबाण हे वारसाहक्काने  पुत्राकडे येत असतं. ऋग्वेदातील धनुष्य लाकडाचे असून त्याची दोरी स्नायूची होती,तर महाभारतात "कार्मुक" या लाकडाचे धनुष्य बनवीत असतं. महाभारतातील धनुष्य रंगवलेली असुन त्यावर सुवर्णा कृती पुष्पे, व रत्ने जडवलेली असत. धनुष्य ही वापरणाऱ्यांच्या उंचीच्या व शक्तीच्या मानाने लहान मोठी असतात सामान्य: त्याची लांबी तालमात्र असावी असे महाभारतात सांगितले आहे, याहून मोठी धनुष्य शक्तीच्या किंवा निशाणा च्या स्पर्धेसाठी वापरण्यात येत असतं.

कौटिल्याने धनुष्याचे कोदण्ड, द्रुण,धनु व कार्मुक हे प्रकार दिलेले असून ते अनुक्रमे ताल, बांबू, दारू व शृंग यांपासून बनविलेले असतात असे नमूद केलेले आहे.  

धनुष्यासाठी 'शिंग व लोखंड' यांचा संयुक्त उपयोग करावा असे अग्नीपुराणात सांगितलेले आहे, तरी हिरोडोटस च्या काळापर्यंत मुख्यता बांबूची धनुष्य वापरात होती.कालांतराने धातूंची निर्मिती वाढली व त्याचा उपयोग अस्त्रांसाठी होऊ लागला.

"शिज्जिनी" म्हणजे धनुष्याची दोरी. वेदकाळामध्ये ही दोरी बैलाची कातडे किंवा स्नायू यांच्यापासुन बनवली जात असे. मूर्व, तृण, शण, बांबू ची साल व स्नायू यांपासून धनुष्याची शिज्जिनी करावी असे कौटिल्याने सांगितले आहे.

शिज्जिनी च्या प्रत्येक टोकाला फांस असे, त्यापैकी एक फांस धनुष्याच्या वरच्या टोकाशी असलेल्या खाचेत नेहमी गुंतवलेला असे. धनुष्य वापरण्याच्या वेळीच दूसरा फांस खालच्या खांचेत बसविण्यात येत असे नाही तर धनुष्याच्या कमानीची शक्ती नष्ट होत असते.

धनुष्य वापरण्याच्या वेगवेगळ्या संज्ञा असतात,त्यापैकी काही पुढीलप्रमाणे:-
आतन्= धनुष्यावर दोरी चढविणे
प्रतिज्ञा= बाण लावणे
आयम्= धनुष्य वाकवणे
अस्= बाण सोडणे.

बाण जोडून शिज्जिनी ताणून नेम धरण्याला "संधान" असे म्हणतात. धनुष्याचा मध्यभाग व बाणाचे अग्र आणि लक्ष्य ही उघड्या डोळ्यांच्या पातळीत येतील एवढेच धनुष्य उचलून संधान साधावयाचे असते.

ऋग्वेदात व अथर्ववेदांत "आलाक्ता" व "दिग्ध" या विषारी बाणांचा उल्लेख आलेला आहे अशा विषारी बाणांचा वापर धर्मयुद्धा मध्ये करायचा नाही असा एक सक्त नियम होता.

महाभारतातले योद्धे हे धनुष्य उभे धरतात,आणि धनुष्याची दोरी ही कानापर्यंत  ओढतात.
गुडघ्यावर बसून किंवा अंतराळातील संधान साधावयाचे असेल तेव्हा धनुष्य हे आडवे च धरावे लागते.